سی و سه پل در اصفهان

نام سی و سه پل در شهر تاریخی و کهن اصفهان را تقریبا همه ما شنیده ایم و آشنایی اندکی با آن داریم. با این حال اگر از ما خواسته شود چند جمله ای در وصف آن بنویسیم، به احتمال زیاد اغلب ما در انجام این کار ناتوان خواهیم بود.حقیقت این است که ما ایرانی ها درباره مفاخر فرهنگی و تاریخی خود اطلاعات بسیار اندکی داریم. در حالی که برای نمونه همین سی و سه پل اصفهان از شاهکارهای معماری جهان محسوب شده و بسیاری آن را یکی از پل های درجه اول دنیا می داند. در این یادداشت می خواهیم نگاهی دقیق تر و موشکافانه تر به این جاذبه گردشگری بی نظیر اصفهان بیندازیم.

سی و سه پل بر روی رودخانه زاینده رود، نه تنها یکی از نمادهای شهر اصفهان، که در واقع نوعی نماد ملی برای ایرانیان نیز به شمار می رود. این پل نام های تاریخی متعددی همچون پل الله وردی خان، پل چهل چشمه، پل سی و سه چشمه و پل شاه عباسی داشته. این پل به عنوان طولانی ترین پل بر روی رودخانه زاینده رود، 295 متر طول و 14 متر عرض دارد. سی و سه دهانه نیز برای این پل طراحی شده است.

از جذابیت های طراحی معماری این پل آن است که بازتاب آن بر روی آب های زاینده رود، بر زیبایی آن می افزاید. سی و سه پل در سال 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده. بسیاری از جهانگردان اروپایی نیز در طول تاریخ از عظمت و زیبایی این پل نوشته اند. سر پرسی سایکس ژنرال، نویسنده و جغرافیدان انگلیسی آن را شاهکار معماری جهان می داند.

شاردن جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی سی و سه پل اصفهان را شاهکار معماری و شگفت انگیز خوانده. دون گارسیا جهانگرد اسپانیایی و سفیر پادشاه اسپانیا در دربار صفوی، این پل را از بهترین آثار معماری ایران می داند. لرد کرزن از سیاستمداران انگلیسی دو دهه نخست قرن بیستم نیز در وصف این پل عبارات جالبی دارد. او می گوید انسان برای مشاهده آن چیزی که می شود آن را باشکوه ترین پل جهان نامید، انتظار ندارد که ناگریز از سفر به ایران باشد.

پیشینه سی و سه پل

پلی که در ابتدا پل الله وردی خان نامیده می شده و امروزه ما از آن به نام سی و سه پل یاد می کنیم، همچون بسیاری از دیگر شاهکارهای تاریخی اصفهان، در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. از آن جا که سردار نام آور صفوی، با نام الله وردی خان گرجی، هزینه ساخت و همچنین مدیریت و نظارت این کار را بر عهده داشت، در ابتدا پل را به نام او نامگذاری کردند. بر طبق گفته دون گارسیا سفیر وقت اسپانیا در ایران، باور عمومی میان مردم آن بود که الله وردی خان این پل را کاملا به خرج خودش ساخته.

شیخ علی نقره ای کمره ای که از شاعران معروف آن دوره بوده، در شعر خود، زمان ساخت پل را سال 1005 هجری قمری بیان کرده. این سال برابر با روزهاییست که خیابان چهارباغ، احداث شده بوده. در واقع سی و سه پل چهارباغ عباسی را به چهارباغ بالا وصل می کند. با این حال بر سر سال دقیق ساخت این پل اختلاف نظرهایی وجود دارد. بر طبق منابع تاریخی در سا ل 1018 در هنگام برگزاری جشن گلریزان با حضور شاه عباس، این پل وجود داشته اما سال دقیق اتمام ساخت پل مشخص نیست.

میرزا حسن خان جابری انصاری در کتابش درباره تاریخ اصفهان و ری، سال اتمام ساخت پل را 1008 می داند. در نهایت بر اساس کتاب عالم آرای عباسی درباره تاریخ صفویان، این پل در سال 1011 وجود داشته. در مجموع و بر اساس منابع تاریخی باید گفت الله وردیخان در آغاز، طبقه زیرین پل را در سال 1005 به پایان رساند و در سال 1011 برای تکمیل سی و سه پل، برای ساختن طبقه بالا از طرف شاه ماموریت یافت تا اگر زاینده رود دچار طغیان شد، پل مشکلی پیدا نکند.

معمار سی و سه پل، استاد حسین بنا اصفهانی بوده که پسرش سازنده بناهای تاریخی شاهکار دیگر اصفهان مانند مسجد شیخ لطف الله بوده.این پل پس از ساخت بدل به مرکز برگزاری مراسم های مختلف مردمان شهر اصفهان شد؛ اجتماعاتی که در آنها بزرگان، درباریان، شاعران، هنرمندان بزرگ و مردم عادی شرکت می کرده اند. برای نمونه جشن های نوروز که در دوران صفوی هفت روز بوده همراه با مراسم چراغانی و گل ریزان در پای شاه و همراهانش روی این پل برگزار می شده.

جشن آب پاشان یا آب ریزان نیز در 13 تیرماه به صورت پاشیدن آب و گلاب به روی یکدیگر و نیز مراسم خاج شویان که ویژه ارامنه اصفهان در عصر صفویه بوده همگی بر روی این پل برقرار می شده اند. مراسم خاج شویان در روز سیزدهم ماه ژانویه میلادی، به مناسبت غسل تعمید مسیح برگزار می شود. در آن دوران ارامنه جلفا فقط اجازه داشته بر روی پل آمده و تا میدانی که در ورودی پل بوده بیایند و با مسلمانان شهر اصفهان، کالاهای خود را مبادله کنند. با وجودی که آنها حق عبور از سی و سه پل را نداشتند، اما م یتوانستند مراسم خاج شویان را بر روی آن برگزار کنند.

علت نامگذاری سی و سه پل

بسیاری درباره این که چرا این پل به نام سی و سه پل خوانده می شود، کنجکاو هستند. همان طور که در بخش های پیشین گفته شد این پل در ابتدا نام های دیگری داشته و بعد به این نام خوانده شده. وجه تسمیه نام فعلی پل، سی و سه دهانه یا چشمه آن است. عده ای بیان می کنند به این دلیل سی و سه دهانه برای پل طراحی شده که سازنده آن یعنی الله وردی خان، گرجستانی بوده و زبان گرجی 33 حرف الفبا دارد. اما واقعیت آن می باشد که این پل در آغاز ساخت نه سی و سه دهانه که 40 دهانه داشته و این نظریه مردود می باشد.

در یک نمادشناسی دیگر عدد صد و سی و سه ( و بالتبع سی و سه) بر اساس الهگان ایزدان اوستایی و زرتشتی، با آناهیتا، الهه آب مرتبط دانسته می شود. از آن جا که سی و سه پل بر روی آب های همیشه جاری زاینده رود ساخته شده، سی و سه دهانه آن نمادی از آب و آبادانی این منطقه به شمار می روند. با این حال این نظریه هم بر طبق استدلال پاراگراف قبل غلط بوده. چون از ابتدا چهل دهانه بر روی پل ساخته شده و باقی ماندن سی و سه دهانه امری کاملا اتفاقیست.

از آن جا که در ابتدا دهانه های پل در حکم چهل چشمه بوده که از هر چشمه آن آب خارج می شده، در ابتدا به آن نام پل چهل چشمه را داده بودند که درگذر زمان بدل به سی و سه چشمه نیز شد. از دیگر سو این پل محل عبور ارامنه جلفای اصفهان هم بوده و از این رو به آن پل جلفا هم گفته می شده. عبارت پل شاه عباسی نیز به دلیل دستور ساخت پل به وسیله شاه عباس در دوره ای بر روی پل گذاشته شده بود. و در نهایت عنوان پل الله وردیخان به دلیل نام سازنده سی و سه پل یعنی الله وردیخان به آن اطلاق شده.

معماری سی و سه پل

مصالح سی و سه پل موادی مانند ملات ساروج، گچ و سنگ آجر می باشند. در واقع برای بخش های زیرین پل از سنگ و برای قسمت های بالایی آن از ملات ساروج، گچ و آجر استفاده شده. به طور معمول پل ها بر روی بخش های کم عرض رودخانه ها احداث می شوند. اما در این پل عریض ترین قسمت رودخانه انتخاب شده چرا که این بخش، بستری کم عمق، آرام و وسیع داشته.

یکی از ظرایف شاهکار مهندسی که در ساخت این پل پیاده سازی شده آن است که با توجه به آن که سی و سه پل بر روی آب ساخته شده و در معرض مدام رطوبت می باشد، پایه ها و فونداسیون آن در داخل آب به گونه ای طراحی و اجرا شده که مجاورت آب، بر استحکام آن می افزاید. یعنی با گذشت زمان، پایه های آن در آب نه تنها دچار فرسایش نمی شوند بلکه، به تدریج مستحکم تر و پابرجاتر خواهند شد. از این رو در طی سال های اخیر که زاینده رود خشک و کم آب شده، خطر آسیب به پل زیاد می باشد.

پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی که سفرهایی به کشورهای شرقی داشته و در قرون شانزدهم و هفدهم می زیسته، درباره سی و سه پل می نویسد که بر روی رود زاینده رود، پلی قرار دارد که تمام آن از آجر ساخته شده و از همه پل های رم عریض تر و طولش دست کم سه، چهار برابر آنهاست. به نظر او، معماری این پل به ویژه طاق نماهای دو طرفش که مردم از زیر و بالای آن عبور می کنند، بسیار خارق العاده بوده. همچنین او اشاره ای به راهروهای پل می کند که هم سطح هستند و صدای آب به ویژه در تابستان های گرم در طبقه پایینی پل می پیچد و بسیار لذت بخش می باشد.

البته ساختار معماری این پل در طی زمان، دستخوش تغییراتی شد. در زمان شاه عباس صفوی، شهر اصفهان از نظر شهرسازی، از چهار باغ تشکیل شده بود که در دو محور عمود بر هم به یکدیگر وصل می شدند. سی و سه پل در امتداد یکی از محورهای اصلی این چهار باغ قرار گرفته بود و به نوعی وصل کننده محله جلفا، عباس آباد، باغ هزار جریب، چهار باغ بالا و چهار باغ عباسی به هم بود.

همان طور که پیش از این نیز گفته شد، تعداد دهانه های این پل در ابتدا 40 عدد بود که با گذشت زمان به خاطر تصرف بستر رودخانه و کاشت درختان در آن ناحیه، چند چشمه پل از آب محروم شده و به تدریج از بین رفتند. و فقط سی و سه عدد آن باقی ماند. اما در سال1330 به دستور مصطفی خان مستوفی شهردار اصفهان تمام زمین های اطراف پل آزاد شده و سپس مجرای عبور آب را باز گذاشتند. در نهایت دیواری سنگی در بخش شمالی پل ساخته شد که هنوز هم بقایایی از آن در آن ناحیه به چشم می خورد. این اقدام باعث شده که بقیه دهانه ها و چشمه های پل سالم بمانند.

در زمان پهلوی نیز، در جلوی سی و سه پل مجسمه ای از رضا شاه سوار بر اسب بر روی ستونی به بلندای 5 متر ساخته و قرار داده شده بود که پس از انقلاب از آن منطقه جمع آوری شد. و در حال حاضر در میدان 14 اسفند قرار داده شده. در دو طرف پل طاق نماهایی وجود دارد که از یک سو به رودخانه و از سوی دیگر مشرف به میان پل هستند و باعث ایجاد یک گذرگاه کم عرض سقف دار در دو طرف پل شده اند.

بخش پیاده روی سی و سه پل نیز 99 طاقچه دارد که درگذشته در آنها تابلوهای نقاشی قرار داده شده بوده اما امروزه از انها اثری نیست. طاق های پل ستون هایی به بلندای 7 تا 9 متر دارند که از دوام و استحکام بالایی برخوردارند. در قرن سیزدهم عابران برای وارد شدن به ورودی پل باید از یک شاهراه سنگفرش رد می شدند. در روی پل نیز سه گذرگاه در سه سطح ارتفاعی مختلف طراحی شده بود.

طول این پل در آغاز کار 360 متر بود که با حذف هفت دهانه از پل، طول آن به 295 متر رسیده. در گذشته ها سی و سه پل 6 معبر داشته اما امروزه فقط در آن دو گذرگاه پیاده رو وجود دارد، یکی در بخش پایینی که مسقف است و در بین پایه های وسطی پل و با فاصله اندکی از بستر رودخانه احداث شده. گذرگاه پیاده روی دیگر سقف نداشته و در بخش بالایی پل واقع شده.

آسیب های وارد شده به سی و سه پل

سی و سه پل تنها پلی می باشد که بر روی بستری از شن و ماسه احداث شده و بستر آن سنگی نمی باشد. از این رو برای استحکام آن در ابتدای ساخت، در زیر فونداسیون پل، 30 متر شمع کوبی کردند. از این رو همان طور که گفته شد، بقای این پل بستگی مستقیم به جریان آب دارد. هنگامی که به ملات پایه های شمع کوبی آب نرسد، همچنان که امروزه بر اثر خشک شدن زاینده رود اتفاق افتاده، پایه ها دچار ترک شده و در نهایت پل نشست خواهد کرد. این خطریست که کارشناسان میراث فرهنگی درباره آن هشدار می دهند.

آسیب وارده دیگر به سی و سه پل، ساخت متروی اصفهان در نزدیکی این پل می باشد. حفر تونل مترو، باعث سست شدن زمین اطراف پل و ایجاد ترک هایی بر روی آن شده. البته ترک های فعلی بر روی پل، دلیل دیگری هم دارد و آن این است که تا قبل از انقلاب، ماشین های سنگین همچون کامیون و تریلی، از روی پل رفت و آمد کردند. بعد از انقلاب برای محافظت از این پل، گذر ماشین ها از روی آن به طور کلی متوقف شد.

آدرس سی و سه پل و بازدید از آن

برای دسترسی به سی و سه پل به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری اصفهان، می توانید از وسایل نقلیه عمومی شهر اصفهان استفاده کنید. همه خطوط اتوبوسی که به ایستگاه میدان انقلاب اصفهان ختم می شوند می توانند شما را به این پل برسانند. چرا که این ایستگاه در یک طرف پل واقع شده. ایستگاه مترو نیز در سوی دیگر پل قرار گرفته. اگر هم قصد استفاده از وسیله شخصی را دارید، با توجه به این که اصفهان یک کلانشهر است به محل پارک اتوموبیل و نیز ترافیک منطقه هم توجه داشته باشید.

با وسیله شخصی باید از سمت شمال از طریق خیابان کاوه به خیابان چهارباغ عباسی و سپس میدان انقلاب رفته و یا از جنوب از دروازه شیراز و چهارباغ بالا به این پل برسید. در آخر آن که این پل در منتهی الیه شمالی خیابان چهارباغ عباسی یا همان میدان انقلاب و منتهی الیه جنوبی خیابان چهارباغ بالا قرار گرفته. سی و سه پل در شب به علت نورپردازی خاص آن، بسیار دیدنی و دل انگیز است و البته در روز نیز بازدید از آن به علت روشنایی روز جذابیت خودش را دارد و می توانید همه جزئیات معماری آن را از نزدیک مشاهده کنید.