کاخ عالی قاپو در اصفهان

اصفهان را نصف جهان نامیده اند، چرا که در همین یک شهر، چنان مجموعه وسیعی از هنر معماری ایران و جهان گرد آمده که قابل توصیف نیست. در این میان، برخی از مهم ترین جاذبه های تاریخی معماری شهر اصفهان در میدان مشهور نصف جهان گرد آمده اند. در این یادداشت می خواهیم درباره یکی از این دیدنی های سحرانگیز و بی نظیر بیشتر بدانیم. کاخ عالی قاپو که از برجسته ترین آثار به جای مانده از دوره صفوی در اصفهان می باشد، از جمله عمارت های قرار گرفته در میدان نقش جهان اصفهان است. این اثر به عنوان میراث ملی به ثبت رسیده و از آنجا که بخشی از میدان نقش جهان بوده، در یونسکو نیز ثبت جهانی شده.

در طبقات این عمارت، هنر منحصر به فرد هنرمندان معمار، طراح و تزئینی کار اصفهان خودنمایی کرده و گردشگران ایرانی و خارجی را به خود می خواند. کاخ عالی قاپو در بخش غربی میدان نقش جهان و رو به روی مسجد شیخ لطف الله قرار گرفته. این کاخ در 6 طبقه بنا شده و حدود 1800 متر مربع مساحت دارد. بلندی این عمارت 48 متر است و راه پله های آن به شکلی مارپیچ ساخته شده. درگذشته های دور شاه عباس از ایوان این کاخ به تماشای بازی های چوگان و نمایش های اجرا شده در نقش جهان می پرداخته. در داخل کاخ نیز به کارهای حکومتی رسیدگی می کرده و دستورات و احکام ضروری را صادر می نموده.

کاخ عالی قاپو همچنین محل پذیرایی از مهمانان خاص شاه عباس به ویژه سفرا و مهمانان خارجی او بوده است. در زمان صفویه این کاخ را با نام های دیگری همچون قصر دولتخانه و یا دولتخانه مبارکه نقش جهان نیز می خوانده اند. زمان ساخت این کاخ به دوره شاه عباس صفوی یعنی اوایل قرن یازدهم هجری بر می گردد. ساخت این عمارت به دستور شاه عباس و تحت نظارت شیخ بهایی انجام شده.

دلیل نامگذاری کاخ عالی قاپو

نام اصلی عالی قاپو، آلاقاپو بوده که در زبان ترکی به معنای در رنگی می باشد. قاپو یا قاپی در این زبان به مفهوم در و کلمه آلا به معنای رنگارنگ بوده. از آن جا که شاهان صفوی ترک و خاستگاه آنها اردبیل بوده ، واژه هایی هم که برای نامگذاری انتخاب می کرده اند، از این زبان گرفته شده. کاخ عالی قاپو در ابتدای ساخت ساختمانی بوده که به عنوان درب دولتخانه صفوی مورد استفاده قرار می گرفته. برای همین هم به آن نام در رنگارنگ را داده اند. البته برخی دیگر، عالی قاپو را متشکل از دو عبارت عالی و قاپو در نتیجه ترکیب آن را به معنای درگاه بلند یا سردر بلندمرتبه می دانند.

پیشینه کاخ عالی قاپو

همان طور که پیش از این نیز گفته شد، این بنا در اوایل قرن یازدهم هجری یعنی در حدود سال 1054 هجری قمری و 971 تا 977 هجری شمسی بنا بر حکم شاه عباس اول بنا شد. البته تکمیل و زیباسازی کاخ عالی قاپو پس از مرگ شاه عباس اول و در دوره شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین نیز ادامه یافت. کل بازه زمانی میان شروع ساخت این کاخ و تکمیل تمام ظریف کاری ها و تزئینات خارجی و داخلی آن صد سال به طول انجامید. در دوره شاه عباس اول و دوم کلیت بنا و ساختمان طراحی و ساخته شد و در زمان شاه سلطان حسین، ریزکاری ها، مرمت ها و تزئینات آن انجام شد.

پیش از آن که صفویان، پایتخت خود را از قزوین به اصفهان منتقل کنند، یک عمارت به نام عالی قاپو در شهر قزوین هم وجود داشت. پس از آن که پایتخت به اصفهان منتقل شد، شاه عباس اول دستور ساخت بنایی مشابه را در میدان نقش جهان اصفهان داد. تاریخ شناسان بر این باورند که کاخ عالی قاپو نمونه فاخرتر و سلطنتی تر عمارت عالی قاپویی است که در خیابان سپه شهر قزوین قرار دارد. بنای اولیه این عمارت در اصفهان در زمان شاه عباس اول به سرعت شروع و به انجام رسید. اما همان طور که گفته شد، تکمیل این بنا به شکل هنرمندانه امروزی آن طی پنج مرحله و در بازه زمانی صد ساله صورت پذیرفت.

روشی که تاریخ دانان به وسیله آن توانسته اند این مرحله ها را تشخیص بدهند، بررسی کتیبه ها و شعرهای نوشته شده بر روی کاخ عالی قاپو می باشد. برای نمونه آثار خوش نویسی و مینیاتور حک شده بر روی دیوارهای این عمارت، مربوط به دوره پس از شاه عباس می باشد. در ابتدا هدف از ساخت این کاخ، ایجاد یک راه ارتباطی بین باغ نقش جهان و کاخ های اطراف آن بوده. در این مرحله، تنها شخص شاه و درباریان برای انجام امور تشریفاتی و اداری و نیز خوشامدگویی به مهمانان خارجی از این کاخ استفاده می کرده اند.

همچنین برای استراحت کردن و زیست شاه نیز امکاناتی در عالی قاپو ایجاد شد و شاه از طریق ورودی این عمارت به بازار اطراف که در آن زمان فقط یک طبقه داشت، اشراف داشت. با گذشت زمان و توسعه شهر اصفهان، طبقاتی برکاخ عالی قاپو افزوده شد. در این دوران، یک ایوان نیز که به باغ نقش جهان دید داشت، بر آن اضافه شد. همچنین سردر ورودی باشکوه این عمارت در این دوره ایجاد گرید. با افزایش طبقات، تعداد اتاق ها نیز به تبع آن افزایش یافت. این تغییرات مصادف با دوران طلایی اقتدار و شکوه حکومت صفویه در اصفهان بود.

تغییرات مرحله بعد، ایجاد تالار موسیقی در آخرین طبقه کاخ عالی قاپو و نیز ایجاد امکانات و فضاهایی برای اقامت مهمانان و پذیرایی از آنها بود. سرسرای موسیقی از نظر طراحی و معماری با بخش های دیگر متفاوت بوده و تزئینات کار شده در آن بسیار باشکوه و خاص هستند. مهندسی صدا در این سرسرای موسیقی از شاهکارهای معماری آن دوره به شمار می آید. توسعه ایوان کاخ برای اینکه شاه بتواند از فراز آن به تماشای مراسم و بازی های داخل میدان نقش جهان بپردازد نیز، در این دوره صورت گرفت.

در این مقطع ایوان هفت متر جلوتر از دکان های بازار رفته و ورودی عمارت هم برای خوشامدگویی به مهمانان و انجام رژه های تشریفاتی، توسعه یافت. برپایی 18 ستون و سقف چوبی برای ایوان و ایجاد راه پله ای بلند و باریک اقداماتی بود که در راستای توسعه ایوان صورت گرفت. یک حوض مسی نیز برای ایوان ساخته شد تا آبرسانی به این ایوان تسهیل شود و آب بتواند به بالای کاخ عالی قاپو انتقال یابد. همه این اقدامات سبب شد که این کاخ تبدیل به یکی از باشکوه ترین و مجهزترین کاخ های شاهی در دوره خود بشود.

با این حال گذر زمان نگذاشت که کاخ عالی قاپو این جلال و شکوه خودرا به طور کامل حفظ کند و خساراتی بر آن وارد آورد. از جمله این موارد تخریب کننده، جنگ های داخلی، حمله افغان ها، جا به جایی پایتخت و از دست رفتن اهمیت اصفهان و عمارت هایش را می توان نام برد. همچنین یکی دیگر از دلایل تخریب برخی از آثار هنری اصفهان و بخشی از این کاخ، به کینه یکی از حاکمان اصفهان به نام ظل السلطان در دوران حکومت ناصرالدین شاه باز می گردد. او به علت دشمنی خاص خود با صفویان برخی از آثار ارزشمند آن دوره از جمله کاخ آیینه خانه، کوشک هفت دست و موارد دیگر را از بین برد.

اما برخی از تجار اصفهان با پرداخت هزینه های سنگین او را از تخریب کاخ عالی قاپو و کاخ چهلستون بازداشتند. با این حال به دستور او برخی از نقاشی ها و آیینه کاری های این دو کاخ از بین برده شده یا گچ اندود شد. با این حال در دوره های مدرن، کارشناسان میراث فرهنگی شروع به مرمت و بازسازی عالی قاپو نموده اند. برای نمونه در سال 84 داربست هایی برای استحکام بخشی به کاخ و نیز مرمت نمای آن نصب گردید. این فرایند 12 سال طول کشید. مرمت فضاهای داخلی همچنان در جریان می باشد.

معماری کاخ عالی قاپو

کاخ عالی قاپو، از جهت ارتفاع، با 48 متر بلندی، بلندترین عمارت دوره صفوی به شمار می رود که در آن ارتباط میان طبقات به وسیله سه پلکان باریک صورت می پذیرد. بلندی ایوان این کاخ با آن ستون های چوبی اش به بیست متر می رسد که از آن میدان نقش جهان را می شود به راحتی مشاهده کرد. مسجد شاه در سمت راست، سردر قیصریه در چپ و مسجد شیخ لطف الله در روبروی این ایوان قرار دارد. طبقه اول این عمارت، شامل دو سالن اصلی بوده که در آن امور اداری انجام می پذیرفته. یکی از تالارها محل حضور رئیس دیوانخانه بوده که در آن به قضاوت می پرداخته و تقاضانامه ها را به اطلاع شاه می رسانده.

تالار بعدی مربوط به قاپوچی باشی یا همان رئیس دربان ها بوده که به امور عمومی شهر رسیدگی می نموده. دو سالن کوچک تر نیز به نام کشیک خانه برای محافظین کاخ عالی قاپو در این طبقه طراحی شده. بنا بر روایات تاریخی درِ این بخش بر روی همه باز بوده و فقط شاه حق داشته افراد را از آن بیرون کند. طبقه همکف نیز دو تالار داشته که به امور اداری و دیوانی اختصاص داشته و آن را کشیک خانه یا صدرخانه می نامیده اند.

از شگفتی های معماری کاخ عالی قاپو آن است که اگر از زوایای مختلف بیرونی به آن نگاه کنیم، تعداد طبقات آن را متفاوت خواهیم دید. از درون میدان نقش جهان، عالی قاپو دو طبقه به نظر می رسد و از دو جناح، سه طبقه خواهد بود. از زاویه پشت ساختمان هم متوجه 5 طبقه در آن خواهیم شد. در حالی که عالی قاپو در مجموع شش طبقه دارد. پلکان طبقات بالاتر کاخ به شکل مارپیچ طراحی شده. در این طبقات فوقانی، با تالارها و اتاق های بزرگ تر مواجه می شویم.

تالار موسیقی در طبقه ششم قرار گرفته و طراحی آن به شکلی می باشد که موسیقی اجرا شده در آن در همه کاخ عالی قاپو به گوش می رسد. در جداره های این سرسرا، نقش هایی از ساز و جام بر روی دیوارها کشیده شده که باعث ایجاد حفره های کوچکی در این دیواره ها گشته. همین موضوع هم سبب بازتاب آوای موسیقی در تمام ساختمان می شود. از سه اتاق این تالار، دو تا بزرگ تر و یکی کوچک تر است.

در زمان شاه سلطان حسین، یک حوض مسی هم در ایوان ساخته شده که برای آب رسانی به طبقه های بالا بوده. برای ساخت آن مس و سنگ به کار برده شده و همان طور که هوا در آن دم و بازدم می شده، آب حوض هم پر و خالی شده و باعث جریان مداوم آب در آن می گشته. همین فرایند سبب به جریان افتاده هوا و در نتیجه خنکی هوای کاخ عالی قاپو هم بوده.

این حوضچه در حال حاضر با آن شکلی که طراحی شده، کار نمی کند. یک ایوان کوچک دیگری در پشت تالار طبقه سوم کاخ عالی قاپو هم طراحی شده که از آن گنبد توحید خانه دیده می شود. در توحید خانه صوفی ها و درویش ها در دوره صفوی، شب های جمعه گرد هم می آمده و مراسم خاصی اجرا می کردند.

ساختمان اصلی کاخ عالی قاپو اندکی جلوتر از ورودی آن قرار گرفته. در فاصله میان این دو بخش، طاق های جناغی وجود دارد که در طبقات بعدی به صورت کوچک تر تکرار می شوند. طبقه همکف با دو راه پله مارپیچ در دو جناحش به طبقات بعدی وصله می شود. یک پلکان به شکل زیگزاگ هم برای استفاده اختصاصی خانواده سلطنتی طراحی شده. سه طبقه بالایی کاخ، هر کدام دو بخش دارند و بنابراین در مجموع کاخ دارای شش طبقه می شود. در هر طبقه در وسط، اتاق های بزرگ را قرار داده اند و در جناحین اتاق های کوچک تر طراحی شده اند.

ورودی کاخ عالی قاپو

یکی از پر جستجوترین موارد درباره کاخ عالی قاپو در فضای اینترنت، ورودی آن می باشد. همین موضوع نشان دهنده اهمیت این بخش از کاخ است. در زمان طراحی این کاخ، این ورودی با مساحتی بزرگ طراحی شده و در بالاسر آن نیز ایوان معروف این کاخ قرار گرفته. اتاق ویژه اداری در دو طرف پشت در ورودی واقع شده و پس از آن نیز، یک دالان شمالی جنوبی، این ورودی را به بخش اصلی ساختمان وصل می کند.

این بخش ورودی در ابتدای طراحی به عنوان محل آمد و شد در نظر گرفته شده بوده. آستانه این ورودی از جنس مرمر ساخته شده و درگاهی برای رفت و آمد کسانی بوده که بدون اجازه شرفیابی به حضور شاه در ورودی کاخ عالی قاپو می رسیده اند. این رهگذران باید در این آستانه به خاک افتاده و زمین را برای نمایش احترام خود به شاه می بوسیده اند.

همچنین ورودی کاخ عالی قاپو، میدان باغ نقش جهان را با مجموعه بناهایی مانند رکیب خانه، دولت خانه، تالار تیموری، جبه خانه، تالار طویله، کاخ چهل ستون، تالار سرپوشیده و بقیه بناهای اداری شهر متصل می کرده. برای همین نیز هست که این ورودی را دروازه دولتخانه می نامیده اند. امروزه ورودی این کاخ برای عبور و مرور به کار برده می شود. بنا بر روایت ژان شاردن، جهانگرد و جواهر فروش مشهور فرانسوی قرن هفده و شانزده میلادی، درب بزرگ ورودی کاخ عالی قاپو از نجف و از آرامگاه امام علی به این شهر آورده شده. به اعتقاد شاردن علت نامگذاری این کاخ به نام عالی قاپو یعنی دروازه عالی و بلند مرتبه هم به دلیل همین موضوع است.

در واقع گفته می شود که شاه عباس اول بعد از آنکه دری ساخته شده از نقره به تولیت حرم امام علی هدیه داد، درب قبلی را به اصفهان آورد. شاردن در این زمینه می نویسد که این سردر از سنگ سماق و با رنگ سبز ساخته شده. فرم نیم دایره داشته و ارتفاع آن شش انگشت است. به گفته او این سنگ چنان مقدس بوده که اگر کسی بر روی آن پا می گذاشت، مجازات می گردید. مردم عادی همیشه پیش از ورود سنگ را بوسیده و شاه نیز به هیچ روی با اسب از آن رد نمی شد. بلکه ابتدا پیاده شده و سپس از این آستانه عبور می کرده و وارد کاخ عالی قاپو می شده.

کاخ عالی قاپو چهار ورودی دیگر هم دارد که در قدیم برای آمد و شد نواحی اطراف و خیابان های پشتی به کار می رفته اند. این چهار وردی شامل در ضلع شمالی، در شاهی مشرف به دروازه شهر، یا دروازه دولت در غرب بنا، درب جبه خانه یا مطبخ، درِ حرم سرا و درِ چهار حوض در ضلع شمالی می باشند.

نقاشی های دیواری کاخ عالی قاپو

نقاشی های بسیار هنرمندانه ای بر دیواره های سالن پایین کاخ عالی قاپو نقش بسته اند که نقاش آنها فردی به نام رضا عباسی بوده که هنرمند بسیار نام آوری محسوب می شود. تابلوهای مینیاتورکاری دیدنی دیگری نیز در بخش های دیگر عالی قاپو از این نقاش بلند آوازه دیده می شود. در این مینیاتورها نقش ها و تصاویری از پرندگان، حیوانات، ظروف، جام ها، گل ها، گیاهان و همچنین پیکره های انسانی زیبا به چشم می خورد. هنر ظریف و ناب رضا عباسی در بسیاری دیگر از آثار معماری این دوره صفوی در اصفهان نیز نقش بسته اند.

البته همه نقاشی های دیواری عالی قاپو و تابلوهای نصب شده به دیوار در آن کار دست رضا عباسی نمی باشد. در واقع در این نقاشی ها، اطلاعاتی از نقاش آن ثبت نشده و همین کار تاریخ شناسان این آثار را سخت کرده. البته کارهای رضا عباسی به دلیل سبک منحصر به فرد او قابل تشخیص هستند. نقاشی های دیواری این کاخ و تابلوهای آن بسیار ارزشمند هستند و دربردارنده مینیاتورهایی از هنر سنتی ایران و برخی نگار گری های مدرن و اروپایی می شوند. این نقاشی های مدرن تر در دو طبقه سوم و ششم قرار گرفته و در بقیه طبقات کارهای سنتی تر مانند نقاشی های رضا عباسی قرار گرفته اند. محلول تثبت کننده روی کارها، باعث نگهداشت آنها شده.

تزئینات کاخ عالی قاپو

هر بخش از کاخ عالی قاپو تزئینات و سبک ظریف کاری ویژه خودش را دارد که همین موضع هم یکی از دلایل برجستگی هنری آن می باشد. یکی از هنرمندانه ترین تزئینات مربوط به ستون های چوبی طبقه سوم و ایوان کاخ است که همگی آیینه کاری شده اند. البته در حال حاضر قسمت بزرگی از آینه کاری ها از میان رفته اند. سقف ایوان نیز با نقش های چوبی برجسته و هنرمندانه پوشیده شده. نقاشی های برجسته دیواره های تالار پشت ایوان نیز بسیار منحصر به فرد و زیبا هستند. حوض مسی میانه ایوان نیز به وسیله سنگ های مرمری تزئین شده و در قدیم فواره هایی نیز در آن وجود داشته که در حال حاضر تخریب شده اند.

در تالار موسیقی طبقه ششم، گچبری هایی به شکل سه بعدی و برجسته ایجاد شده و همچنین ادوات موسیقی، سازها و جام ها بر روی دیوار حک شده اند. در این تالار کاخ عالی قاپو، گونه متفاوتی از نگارگری ها و تزئینات را می بینیم که بیشتر شبیه نمونه های مشابه آن در همان دوره در اروپا می باشد. در کل این بخش از کاخ، از جهت تزئینات و دیوار نگاره ها و تابلوهای نقاشی، از بقیه بخش ها مدرن تر به نظر می آیند. در واقع این نقاشی ها کار نقاشان اروپایی مانند آنژل ولوکار است که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشته اند.

در تزئینات داخلی کاخ عالی قاپو بر روی طاق ها، سقف ها و دیواره ها تذهیب یا همان طلاکاری فراوان به چشم می خورد. در این روش از تزئین، بعد از آن که بخش های مورد نظر لایه چینی شدند، روی آن طلا اندود شده به شکلی تمام درزها و سوراخ ها با آب طلا پوشیده می شوند و کار را بسیار براق و درخشان می کنند.

در برخی کتیبه هایی که بر سردر کاخ عالی قاپو به جا مانده نوشته شده که در زمان شاه سلطان حسین این بنا مورد بازسازی قرار گرفته. افزون بر اینها برخی اشعار و ابیات نیز روی دیواره های این عمارت حک شده که البته بخش های زیادی از آن از میان رفته اند. همین خوشنویسی های هنرمندانه بخش دیگری از هنر تزئینات داخلی این بنا را تشکیل می داده اند

دیگر بخش تزئینات داخلی کاخ عالی قاپو فرش های ظریف آن است. علاوه بر این مقرنس کاری نیز در این کاخ فراوان دیده می شود. مقرنس ها به شکل دایره و نیز سه ضلعی و چند ضلعی ساخته شده اند. در تزئین دیواره های نمای این کاخ از خطوط اسلیمی، کاشی های هفت رنگ، گچبری ها، آجرچینی در لچک ها یعنی همان قسمت های هلالی بالای هر ورودی و نقاشی از شکارگاه و طبیعت استفاده شده.

گچبری استفاده شده در دیواره های داخلی کاخ عالی قاپو به عنوان یک هنر نوپای دوره صفوی، سبکی به نام کشته بری و لایه چینی بوده که از دور بسیار شبیه به نقاشی به نظر می آید. در گچبری های داخلی از سبک تنگ بری استفاده شده و در آن نقش هایی از ظروفی مانند گلدان، صراحی، جام و بطری حک گردیده.

جاذبه های دیدنی اطراف کاخ عالی قاپو

کاخ عالی قاپو به دلیل قرار گرفتن در میدان نقش جهان اصفهان در مرکز مجموعه ای از شگفت ترین و باشکوه ترین آثار هنری تاریخی شهر اصفهان واقع شده. بنابراین بعد از اتمام بازدید خود از این کاخ می توانید در کمترین زمان به دیگر دیدنی های این منطقه نیز سری بزنید. سردر قیصریه در شمال میدان نقش جهان می تواند مقصد بعدی بازدید شما باشد. این سردر در واقع ورودی بازار سنتی فوق العاده شگرف اصفهان بوده. مسجد شیخ لطف الله در شرق این میدان نیز با کاشی کارهای سحر انگیزش شما را شگفت زده خواهد کرد.

مسجد شاه در جنوب میدان با تزئینات و نقاشی هایی از رضا عباسی و علی اکبر اصفهانی به عنوان اثر معماری برجسته آن دوره، تجربه سفر شما را تکمیل خواهد کرد. همچنین کاخ هشت بهشت و عمارت چهل ستون در فاصله میان کاخ عالی قاپو تا زاینده رود بسیار ارزشمند هستند. میدان عتیق اصفهان در فاصله اندک از شمال شرقی میدان نقش جهان دیگر جاذبه گردشگری آن منطقه است و از قدیمی ترین محله های اصفهان به شمار می رود.

کاخ عالی قاپو کجاست؟

کاخ عالی قاپو به عنوان یکی از دیدنی های شهر اصفهان، در ضلع غربی میدان نقش جهان این شهر واقع شده. این میدان در میانه شمالی شهر اصفهان قرار دارند. برای رسیدن به این کاخ و بازدید از آن در این میدان، باید از خیابان استانداری که در غرب میدان نقش جهان واقع شده به طرف یکی از خیابان های سپه یا سعدی بروید. برای کسانی که با اتوموبیل خود برای بازدید این کاخ می روند، خیابان سپه انتخاب بهتریست چرا که پارکینگ دارد.

برای دیدار از کاخ عالی قاپو باید هزینه ای بپردازید. البته این رقم برای توریست های ایرانی و خارجی متفاوت است. ساعات بازدید هم هر روز به غیر از برخی روزهای تعطیل از 9 صبح تا 6 عصر می باشد. با این حال پیش از حرکت به طرف این عمارت با شماره های اطلاعات آن تماس بگیرید تا از باز بودن آن مطمئن شوید.